Shapour Rasekh
image_pdf

گفت‌وگو با شاپور راسخ

نشریه آزادی اندیشه، شماره ۱، خرداد ۹۴، صفحه ۹۱ تا ۹۷

پرسش اول ما در خصوص مختصری از زندگي تحصیلی و کاری حضرت­عالی است.

شاپور راسخ: در پرسش اول از زندگانی و تحصیلات و مشاغل علمی و اداری من سئوال کرده بودید به استحضار­تان می­رسانم که در فروردين سال ١٣٠٣ در تهران متولد شدم. تحصیلات دبیرستانی من در مدرسه شرف تهران صورت گرفت و بعد به دانشکده ادبیات رفتم (مقارن سال ۱۹۴۳) و پس از پنج سال هم شهادت­نامه­‌های دوره دکترای ادبیات فارسی را گذراندم و به موازات سال­های آخر، در رشته اقتصاد دانشکده حقوق همان دانشگاه شاگرد اول شدم. مرحوم فروزانفر می­خواست مرا پس از نگارش رساله دکتری، به دانشیاری خود بپذیرد ولی شوق تحصیل در علوم اجتماعی مرا روانه ژنو سویس کرد (سال ۱۹۵۱) و در فاصله سال­های ۱۹۵۱-۱۹۵۸ فوق­ لیسانس علوم اجتماعی و دکترای جامعه‌­شناسی را در دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی ژنو طی کردم و ضمناً در کلاس­های درس پرفسور گورویچ در دانشگاه پاریس حاضر می­شدم واز کلاس های روژه باستید Roger Bastide مردم­‌شناس هم بهره می­بردم. رساله دکترای من در باره­‌ی «اندیشه‌­های پیش­‌ساخته و تعصبات بی­‌پایه در میان گروه­‌های انسانی» بود.

قبل از عزیمت به سوئیس، حدود سه سال در دبیرستان­‌های تهران تدریس می­‌کردم و بعد از بازگشت به ایران (سال ۱۹۵۸)، امتحان دانشیاری را با استادی چون دکتر غلامحسین صدیقی گذراندم و پذیرفته شدم و تدریس خود را هم­زمان با دکتر جمشید بهنام آغاز کردم که حدود دوازده سال ادامه یافت.

خوشوقتم که ناچیز بودن حقوق نیمه‌­وقت دانشیاری، مرا متوجه سازمان برنامه کرد. در آنجا برای ارزیابی برنامه هفت‌­ساله به­ دنبال کارشناس علوم اجتماعی و اقتصادی می‌گشتند و مرا به­ عنوان کارشناس پذیرفتند و دیری نگذشت که به سمت مدیر اموراجتماعی و بعد معاونت طرح و برنامه در سازمان برنامه منصوب شدم و حدود ده سالی در سمت معاونت خصوصاً برای تنظیم نقشه‌­های عمرانی پنج‌­ساله‌­ی سوم و چهارم، خدمت کردم و مدت سه سال هم سرپرستی مرکز آمار ایران را داشتم و تصور می­‌کنم معلومات نظری من در علوم اجتماعی با تجارب عملی در عرصه­‌ی برنامه­‌ریزی و طرح‌­ریزی توسعه و عمران مملکت تقویت شد و در دوران سرپرستی مرکز آمار ایران هم تحولی در آن دستگاهِ به­‌خواب­‌رفته به­‌وجود آوردم که انتشار سالنامه‌­ی آماری ایران یکی از ثمرات آن است.

از ایران در سال ۱۹۷۸ خارج شدم و از سال ۱۹۸۰ تا حدود ۲۰۰۵ با یونسکو خصوصاً دفتر بین‌­المللی تعلیم و تربیت (ژنو) و مؤسسه بین­‌المللی برنامه‌­ریزی تعلیم و تربیت (پاریس) همکاری نزدیک داشتم و چند کتاب در زمینه­‌ی اصلاحات در نظام آموزشی و برنامه‌­ریزی تعلیم و تربیت برای این سازمان نوشتم که به چاپ رسید و بعضاً از انتشارات معتبر آن دستگاه محسوب شد.

چند خدمت که توانستم در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و بعد در دانشکده علوم اجتماعی انجام دهم به اجمال عبارت از این­ها­ست:

1-تدریس رشته‌­های مختلف جامعه‌­شناسی (قبلاً جنابان دکتر یحیی مهدوی و دکتر غلامحسین صدیقی فقط به جامعه‌­شناسی عمومی پرداخته بودند). قبل از آن توجه به جامعه‌­شناسی فرانسه بود، دورکیم و دیگران. آشنایی با جامعه­‌شناسی انگلوساکسون با درس­‌های بنده آغاز شد.

2-سرپرستی گروه­‌های تحقیقی چون مطالعه و پژوهش در منشأ اجتماعی وکلای مجلس شورا و وزرای ایران با همکاری محققان ارجمندی چون خانم زهرا شجیعی (صاحب چند کتاب در این زمینه) و جناب احمد اشرف (که بعداً برای تکمیل تحصیلات به آمریکا رفتند)؛ مطالعه و پژوهش در سازمان مذهب شیعه به کمک آقای وکیلی قمی؛ بررسی‌­هایی در پاتولوژی اجتماعی ایران از جمله با هم­کاری آقای جیلانی؛ بررسی در جامعه­‌شناسی روستائی با همکاری آقای خسروی که بعداً وارد کادر آموزشی هم شدند و یکی دو عرصه­‌ی دیگر.

3-هم­کاری دریافتن لغات معادل اصطلاحات جامعه‌­شناسی و اصطلاحات علوم اجتماعی در کمیته­‌ای به سرپرستی دکتر صدیقی.

4-انتشار یک کتاب کاملاً مقدماتی «مقدمه بر جامعه‌­شناسی ایران» با همکاری دکتر جمشید بهنام.

5-آشنا کردن دانشجویان بعضی رشته‌­های  دیگر چون هنرهای زیبا و ارتباطات عمومی با مباحث مربوط در جامعه‌­شناسی.

آزادی اندیشه: آیا می توان از پیشینه­‌ی علوم اجتماعی و انسانی در ایران (پیش از دانشگاه تهران و دانشکده علوم اجتماعی) سخن گفت؟

شاپور راسخ: موضوع سابقه‌­ی علوم انسانی که شامل فلسفه، منطق، تاریخ و حتا علوم ادبی می‌­شود خارج از حیطه­‌ی اطلاع بنده است و سابقه‌­ی قدیمی­‌تری از سنوات خدمت دانشگاهی من دارد. در مورد علوم اجتماعی تا حدی که به خاطر دارم آقای دکتر غلامحسین صدیقی تاریخ اجتماعی یا نهادهای اجتماعی در ایران را آغاز کرده بودند. ترجمه­‌ی دکتر یحیی مهدوی از علم الاجتماع از معلم فرانسوی، فلیسین شاله، تا اندازه­‌ای راهگشای این علوم بود. ولی خود من در دانشکده حقوق-رشته اقتصاد- شاهد آن بودم که استاد دکتر شهید نورائی درس تاریخ اقتصادی و تاریخ اقتصادشناسان بزرگ را با تحلیل جامعه‌­شناسانه می­‌داد. بعید نیست که مباحثی چون کتاب مقدمه ابن­ خلدون در دروس استادان تاریخ فلسفه آمده باشد. تصور بنده این است که دکتر غلامحسین صدیقی که فیش­‌های فراوانی در باره­‌ی نهادهای (تأسیسات) اجتماعی ایران داشت پایه­‌گذار بحث و تحقیق از جامعه‌­شناسی ایران بود.

آزادی اندیشه: علوم اجتماعی در دانشگاه تهران چطور مطرح شد و چگونه به‌­رغم مشکلات و معضلات زمان پاگرفت؟

شاپور راسخ: به سؤال فوق تا حدی پاسخ داده­‌ام. رساله دکترای دکتر صدیقی زمینه را برای مطالعات تاریخی­-­جامعه‌­شناختی گشوده بود. تحولات اجتماعی و گسترش مدرنیته در ایران و بازگشت تحصیلکردگان ایرانی در رشته‌­های مربوط از خارج، موجباتی ایجاد کرد که به گمان من علوم اجتماعی بدون زحمت وارد دانشگاه شد. اما البته از روز نخست همه­‌ی درها به ­روی تحقیق در امور و مسائل اجتماعی باز نبود و جبر زمان کم­کم راه را هموار کرد. یادم هست که وقتی اول گام‌­های تحقیقی را به سوی مطالعه­‌ی عشایر برداشتم معلومم شد که موضوع عشایر در مملکت فقط از دیدگاه سیاسی-نظامی مطرح است و از بعد فرهنگی-اجتماعی-اقتصادی آن در سطوح بالای کشور به­ کلی غافل هستند. بعداً یکی از شاگردان فوق­ لیسانس ما دکتر نادر افشارنادری به فرانسه رفت و تحصیلات مردم­‌شناسی کرد و بعد از مراجعت کم­کم مطالعات عشایری رونق گرفت. مطالعه­ی همکار من در باره­‌ی سازمان مذهب تشیع در ایران هم در آن زمان توفیق انتشار نداشت.

آزادی اندیشه: موانع رشد علوم اجتماعی در ایران در آن زمان چه بودند؟

شاپور راسخ: پاسخ این سئوال را مرحوم احسان نراقی و آقای دکتر جمشید بهنام که در سمت ریاست بودند بهتر می‌­توانستند و می‌­توانند بدهند. بی­‌شبهه بعضی ملاحظات سیاسی در مقابل مطالعات اجتماعی بود ولی این امر مانع نشد که خانم شجیعی جلد اول و محتمالاً جلد دوم تحقیق خود را در باره‌­ی منشأ اجتماعی وکلای مجلس شورای ملی از آغاز تا آن روز را به چاپ برسانند که نقش نظام فئودالی را در دنیای سیاست ایران به ­روشنی ثابت می­‌کرد. سال­هایی که ما کار مطالعات اجتماعی را در ایران شروع کردیم سال­های ورود ایران در خیلی از عرصه­‌های پژوهش و آموزش بود که در ایران سابقه نداشت. مثل مطالعات در امور و روابط بین­‌المللی که با کوشش کسانی چون دکتر منوچهر گنجی و دکتر محمدرضا جلیلی در دانشگاه تهران آغاز شد. پیش از آن بیش­تر جهالت حاکم بود ولی نسل جدید متدرجاً پرده­‌های جهل و بی­‌خبری را کنار زد.

آزادی اندیشه: آیا استادان قدیم دانشگاه سهمی در ایجاد یا رفع موانع داشتند؟

شاپور راسخ: مسلماً دکتر صدیقی درشورای دانشکده و شورای دانشگاه مدافع علوم اجتماعی بود، ولی از جزئیات خبری ندارم.

آزادی اندیشه: دانشکده علوم اجتماعی چگونه تشکیل شد؟

شاپور راسخ: مسلماً آقای دکتر بهنام که اول رئیس این دانشکده بودند بهتر از بنده در این مورد آگاهی دارند.

آزادی اندیشه:  مؤسسه­‌ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی چرا و چگونه تشکیل شد؟

شاپور راسخ: وقتی که بنده و دکتر بهنام مقارن هم از اروپا برگشتیم یعنی سال ۱۹۵۸ دکتر صدیقی در جست­و­جوی دستیاران و دانشیارانی بود که مؤسسه‌­ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی را به راه اندازد و البته نقش دکتر احسان نراقی که شبکه­‌ی روابط اجتماعی وسیعی داشت در این گشایش نادیده نباید گرفت؛ چون دکتر صدیقی نظر به سوابق در جبهه­ ملی و حکومت دکتر مصدق مایل نبود که خود با دستگاه­‌های دولتی طرف شود. پس از پذیرفته شدن در امتحان دانشیاری، بهنام و بنده هر دو فوراً تدریس را آغاز کردیم برای دوره­‌ی فوق­ لیسانس که شاگردان اولیه­‌ی مؤسسه بودند. بعضی شاگردان بااستعداد چون (دکتر) مهدی امانی و (دکتر) احمد اشرف که بعدها به خارج رفتند و دکترای خود را گرفتند و بعضأ به کار تدریس در مؤسسه پرداختند ، به­ زودی فارغ‌­التحصیلانی چون دکتر فیروز توفیق به جمع ما پیوستند. در ابتدا اشخاص به شوق گرفتن درجه فوق­ لیسانس می­‌آمدند چون چنین امکانی در همه‌­ی دانشکده­‌ها نبود ولی بعداً به تدریج که جاذبه­‌ی مطالعات اجتماعی که بیش­‌از­بیش شناخته می­‌شد دانشجویان را به خود جذب کرد و سبب شد که حتا دوره لیسانس در چارچوب دانشکده علوم اجتماعی تأسیس شود. فراموش نکنیم که در این دوره خیلی از افراد نسل جوان تحت تأثیر مکتب مارکسیستی بودند لذا با علوم اجتماعی نوعی آشنایی داشتند و دل­شان می خواست بیشتر ار این از آن رشته «سر در بیاورند».

گمان می کنم که دستگاه­های دولتی هم مستقلاً یا تحت تأثیر سخنان مسؤلان مؤسسه، به تحقیقات اجتماعی علاقه­‌مند شدند. خود من در سازمان برنامه که مسؤلیت طرح‌­های اجتماعی-آموزشی و مانند آن را داشتم پشتیبانی قوی نسبت به تحقیق و تحقیقات ابراز داشتم و یکی از گزارش‌­های بنده به دولت در مورد لزوم تقویت تحقیقات اساسی و کاربردی در ایران بود که منجر به تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی و تحقیقات شد (در حالی که خود من مدل تشکیلاتی نظیر CNRS فرانسه را پیش­نهاد کرده بودم). در نگارش این گزارش آقای دکتر انصاری که از WHO ( سازمان بهداشت جهانی كه مركزش در ژنو است) دعوت شده بود با بنده همکاری داشت. بدون اینکه بخواهم به تفصیل بگرایم نقش بنده در تأمین اعتبارات برای تمام‌­وقت کردن کادر دانشگاه ناچیز نبود.

با رونق گرفتن تحقیقات، کم­کم دستگاه‌­های بخش عمومی قرارداد­هایی با مؤسسه برای اجرای پژوهش‌­های موضعی بستند و حتا کسانی چون پی­یر ویی Vieille  فرانسوی به ایران دعوت شد که گروه مطالعات شهری را در مؤسسه راه اندازد.

آزادی اندیشه: استادان چگونه انتخاب می­‌شدند؟ حکومت و به طور مشخص «ساواک» تا چه حد در این امر دخالت می‌کرد؟

شاپور راسخ: من از مداخله­‌ی ساواک در قضیه­‌ی انتخاب استادان و دانشیاران اطلاع دقیقی ندارم، ولی می­دانم که دکتر نراقی مجبور بود با بعضی مقامات حتا ساواک برای حفظ پاره­‌ای از محققان که پرونده­‌ای در این سازمان داشتند یعنی دارای سوابق فعالیت­‌های سیاسی بودند تماس گیرد و در حل مشکلات آن­ها بکوشد و احیاناً بعضی افراد را به خارج کشور بفرستد، چون آقای بنی‌­صدر که در معرض زحمات ساواک نباشند. پرونده‌­ی استخدامی من در سازمان برنامه بود لذا به جزئیات قضیه‌­ی مداخله ساواک در دانشگاه (که محتملاً در کار استخدام کارشناسان سازمان برنامه هم می­توانست مؤثر باشد) آگاهی ندارم فقط شنیدم که آقای معین­‌فر رئیس دفتر فنی ما در زمان مرحوم اصفیا نمی­توانست عنوان رسمی پست خود را بگیرد زیرا ساواک مخالفت کرده بود اما، شخصاً مواجه با مشکلی در این زمینه نشدم.

آزادی اندیشه: نقش وزارت علوم و هیئت ­امنا در این زمینه چگونه بود؟

شاپور راسخ: وزارت علوم در آن زمان تشکیل نشده بود. باز در این مورد باید از آقای دکتر بهنام سؤال کرد که محتملاً هم­زمان با تأسیس این وزارت­خانه به ریاست دانشکده علوم ­اجتماعی منصوب (یا منتخب) شدند.

آزادی اندیشه:  موضوع واحدهای درسی و … چگونه انتخاب می­‌شد؟ آیا مُدلی برای این کار وجود داشت؟ آیا رئیس دانشکده و استادانِ مسؤل از آزادیِ عمل برخوردار بودند؟

شاپور راسخ: بنده به یاد ندارم که دستگاهی از خارج مؤسسه در انتخاب واحدهای درسی مداخله کرده باشد. تا جایی که می­‌دانم ما در انتخاب مواد برنامه محدودیتی نداشتیم و بیشتر سعی می­کردیم از الگوهای دانشکده­‌های مشابه در خارج کشور که خودمان با آن­ها تجربه داشتیم الهام بگیریم.

اگر توسعه­‌ی تحقیق در زمینه‌­ا‌ی لازم بود نیاز به تأسیس درس به­‌خصوصی در برنامه دیده نمی‌­شد، بلکه عملاً آن را در فعالیت­‌های تحقیقاتی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی می­‌گنجاندیم. در مورد رابطه مؤسسه با دستگاه­‌های دولتی قبلاً اشاره کرده­‌ام.


این گفت‌وگو به صورت کتبی انجام شده است